Terapia oparta na dotyku została udokumentowana już w starożytnych Chinach, Persji, Grecji i Rzymie. Spośród różnorakich technik masaż wyróżnia to, że nie jest ograniczony dostępnością leków, bądź innych przyrządów, dlatego od zawsze cieszył się popularnością. W rezultacie zapewniło to nieustanny rozwój masażu na przestrzeni czasu. Pozwoliło na rozwijanie nowych rozwiązań i podejść w rozumieniu procesów zachodzących w trakcie terapii, aż do dziś.
Terapia masażem jest powszechnie wykorzystywana w medycynie sportowej. Udokumentowano jej pozytywne efekty, takie jak zmniejszenie bólu i przyspieszenie regeneracji w przypadku urazów mięśniowych. Masaż jest również szeroko stosowany w technikach relaksacyjnych. Pod wpływem dotyku i stymulacji tkanek zachodzi wiele procesów, od których zależny jest efekt końcowy terapii. Poniżej przedstawię parę teoretycznych podstaw pozwalających na lepsze zrozumienie tego zjawiska.
Jedna z teorii odnosi się do tak zwanego H-reflex, czyli w dosłownym tłumaczeniu – odruchu H. Jest to zjawisko neurologiczne polegające na reakcji mięśnia na bodźce nerwowe. W skutek bodźca informacja przekazywana jest do mięśnia, gdzie jest on odbierany przez receptory sensoryczne. Receptory przekazują z kolei informacje do rdzenia kręgowego. H-reflex jest impulsem zwrotnym kierowanym od rdzenia z powrotem do mięśnia, co ostatecznie skutkuje jego napięciem. Mechanizm ten został zbadany w trakcie wykonywania masażu pod wpływem którego zaobserwowano redukcję H-reflex. Redukcja była większa odpowiednio do wywieranego nacisku. Tak więc do największej redukcji dochodzi między innymi w trakcie masażu tkanek głębokich. Gdy odruch traci na sile możliwe jest zmniejszenie napięcia mięśniowego i rozluźnienie tkanki. Jest to proces, który częściowo pozwala zrozumieć, dlaczego masaż jest tak skuteczną techniką pozwalająca na rozluźnienie i zmniejszenie bolesności wywołanej nadmiernym napięciem mięśni.
Układ nerwowy stanowi niesamowicie złożoną sieć, a masaż jest obszarem badawczym, który dotyka różnych jego aspektów. Oprócz samego rozluźnienia mięśni, masaż ma również głębsze działania pozwalające na zrelaksowanie organizmu. W trakcie masażu terapeuta poprzez dotyk i stymulację tkanki wpływa na autonomiczny układ nerwowy (ANS), który jest odpowiedzialny między innymi za rytm serca, ciśnienie krwi, a także trawienie. W skład ANS wchodzi nerwowy układ przywspółczulny i współczulny. Pierwszy odpowiedzialny jest za proces odpoczynku i trawienia, drugi z kolei wpływa na reakcję walki lub ucieczki i ogólną mobilizację organizmu do działania. Masaż pobudza więc układ przywspółczulny i zmniejsza aktywność układu współczulnego. W skutek tego może wpłynąć na obniżenie rytmu serca, stresu lub ciśnienia krwi.
Kontynuując analizę relaksującego wpływu masażu warto wspomnieć również o jego wpływie na układ hormonalny. Zaobserwowany został między innymi wzrost serotoniny, dopaminy i zmniejszenie ilości kortyzolu. Różnice są znaczne, ponieważ zgodnie z przeprowadzonym badaniem, po zastosowaniu masażu zaobserwowano średni wzrost dwóch pierwszych hormonów po kolei o 28% i 31% i spadek kortyzolu o 31%. Serotonina jest odpowiedzialna za między innymi odczucie zadowolenia, szczęścia, a dopamina związana jest z centrum przyjemności i nagrody. Z kolei zbyt wysoka ilość kortyzolu jest skutkiem między innymi długotrwałego stresu. Kortyzol jest jednym z końcowych produktów działania układu współczulnego. Zbyt duże stężenie kortyzolu może powodować osłabienie układu odpornościowego lub występowanie różnego typu bólów. Z kolei jego ekstremalne stężenie może przyczynić się nawet do cukrzycy lub podwyższonego ciśnienia. Wykonane badania sugerują łagodzące działania masażu na stres i aktywujące w skutek zwiększenia stężenia dopaminy i serotoniny.
Wracając do tematu układu nerwowego kolejnym skutkiem masażu jest redukcja bólu. Odczuwanie bólu wynika z aktywności nocyceptorów, które reagują na szkodliwe bodźce mechaniczne, termiczne lub chemiczne. Jedną z teorii tłumaczących zjawisko zmniejszenia dolegliwości bólowych jest teoria bramkowania bólu. Występują trzy rodzaje włókien nerwowych: C, Aδ i Aβ. Pierwsze dwa, w których skład wchodzą wspomniane nocyceptory są odpowiedzialne za przekazywanie sygnałów bólowych odpowiednio o niższym i wyższym progu aktywacji. Włókna Aβ są odpowiedzialne natomiast za odbiór nacisku, bądź wibracji. W skutek masażu, szczególnie tkanek głębokich, aktywowane są nienocyceptywne włókna Aβ, które pod wpływem wystarczającej intensywności bodźca są w stanie „zamknąć bramkę” i ograniczyć przesyłanie sygnałów bólowych. Jest to również mechanizm, który wykorzystujemy w życiu codziennym. Kiedy uderzymy się w kant stołu, pierwszym odruchem jest pocieranie obolałego miejsca. Tutaj w ten sam sposób dochodzi do uśmierzenia bólu.
Wśród sportowców masaż oprócz funkcji prewencyjnej przed kontuzjami, używany jest również w celu szybszej rekonwalescencji po intensywnym wysiłku. Mowa tu szczególnie w aspekcie występowania tak zwanych DOMS (delayed onset muszle soreness), czyli w dosłownym tłumaczeniu – opóźnionej bolesności mięśni. Zjawisko to jest wywoływane przez mikrourazy strukturalnych włókien mięśniowych. Zazwyczaj występuje od pierwszej doby do 72 h po wysiłku. Genezą bólu nie jest kwas mlekowy, którego zwiększone stężenie wraca do wartości spoczynkowej po około godzinie od intensywnej aktywności fizycznej. Przyczyną są wspomniane mikrourazy, w skutek których dochodzi do uwolnienia enzymu kinazy kreatynowej (cK). Badania wykazały korzystny wpływ masażu na zmniejszenie stężenia cK. Enzym ten jest jednym z głównych wskaźników uszkodzenia mięśni, aktywującego receptory bólowe. Masaż poprzez zmniejszenie stężenia cK pozwala na sprawniejszą regenerację i zapewnia znacznie mniejszą bolesność po intensywnych ćwiczeniach.
Przeprowadzono również badania dotyczące regeneracji mięśnia po jego naderwaniu. Wraz z upływem czasu bo przebytym urazie zarówno w mięśniu poddanym terapii jak i nie, zaszedł proces regeneracji, zmniejszając tym samym ilość uszkodzonych włókien. Terapia polegała na stymulacji tkanki, w taki sposób żeby odwzorowywała terapię manualną. W skutek zabiegu zarejestrowano znaczne przyspieszenie redukcji uszkodzonych włókien. Mięsień nabierał mocy w krótszym czasie. Efekt był tym znaczniejszy, im intensywniej była przeprowadzana terapia w danym rejonie. Empirycznie zaobserwowano pozytywny wpływ pracy z mięśniem na jego regenerację, zasadnicze pytanie dotyczyło stojącego za tym mechanizmu. Zgodnie z hipotezą powodem jest poziom neutrofilii, które są komórkami odpornościowymi, mającymi znaczny udział w przebiegu procesu zapalnego. Neutrofile są znane z oczyszczania i niszczenia uszkodzonej tkanki. Proces zapalny jest niezwykle potrzebny na początkowych etapach leczenia. Kluczowe jest jednak, aby proces ten przebiegł sprawnie i ustąpił miejsca dalszym procesom regeneracyjnym. O ile obecność neutrofilii w początkowej fazie jest niezbędna, tak w kolejnych etapach jest to czynnik spowalniający odbudowę tkanki. Masaż przyspiesza więc proces regeneracji, poprzez obniżenie poziomu neutrofili, tym samym skraca nasilony stan zapalny tkanki.
Ponadto jedna ostatnich nagród Nobla w 2019 roku w dziedzinie fizjologii, sprawiła, że znacznie wzrosło zainteresowanie w związku z percepcją dotyku. Rozwój neurobiologii pozwala nam na opisanie poszczególnych mechanoreceptorów, włączając w to ścieżki neuronalne związane z przetwarzaniem informacji. Okazało się, że pewien specyficzny podtyp mechanoreceptorów połączonych w włóknami nerwowymi typu „C” jest w znaczący sposób zaangażowany w emocjonalne postrzeganie dotyku i odgrywa istotną rolę w rozwoju i szeroko pojętym dobrym samopoczuciu. Powszechnie było wiadome, że włókna typu C odpowiadają za odczucie między innymi temperatury lub biorą udział w odruchu bólowym. Nowe odkrycia związane z nieznanymi wcześniej połączeniami biologicznymi pozwalają dogłębniej wyjaśnić pozytywny wpływ masażu na samopoczucie i redukcję stresu emocjonalnego.
PODSUMOWANIE
Masaż posiada wiele właściwości, tak jak w przypadku każdej techniki, należy wiedzieć kiedy po to narzędzie sięgnąć. Największymi zaletami masażu są zmniejszenie napięcia mięśniowego, przyspieszenie procesów regeneracyjnych, a także znaczny wpływ na psychikę. Jest to świetny sposób na wspomaganie organizmu pomiędzy sesjami treningowymi, jak i zapewnienie prewencji przed potencjalnymi kontuzjami. Bez wątpienia nie dziwi również powszechność wykorzystywania masażu w celu odprężenia i zrelaksowania z powodu silnego wpływu na układ nerwowy. Sam mechanizm działania masażu jest nieustannie badany. Fakt, iż niektóre z opisanych procesów zostały odkryte stosunkowo niedawno mówi sam za siebie. Niezawodnie przyszłe badania i analizy będą odsłaniały kolejne mechanizmy stojące za działaniem masażu, co pozwoli na jeszcze lepsze zrozumienie zachodzących w jego trakcie procesów.
AUTOR
Filip Deskur – student IV roku fizjoterapii, technik masażysta, naturopata.
LITERATURA
[1] Tiffany Field, Maria Hernandez-Reif, Miguel Diego, Saul Schanberg, Cynthia Kuhn. Cortisol decreases and serotonin and dopamine increase following massage therapy.
[2] Mahmut Cay, Cihat Ucar, Deniz Senol, Furkan Cevirgen, Davut Ozbag, Zuhal Altay, and Sedat Yildiz. Effect of increase in cortisol level due to stress in healthy young individuals on dynamic and static balance scores.
[3] Daniel Kopf. Massage and touch-based therapy.
[4] Tiffany Field. Massage therapy research review.
[5] Mir Sohail Fazeli, Mir-Masoud Pourrahmat, Golshan Massah, Kelsey Lee, Pascal M.Lavoie, Mirfarhang Fazeli, Alison Esser, Jean-Paul Collet. The Effect of Massage on the Cardiac Autonomic Nervous System and Markers of Inflammation in Night Shift Workers: a Pilot Randomized Crossover Trial.
[6] L L Smith, M N Keating, D Holbert, D J Spratt, M R McCammon, S S Smith, R G Israel. The effects of athletic massage on delayed onset muscle soreness, creatine kinase, and neutrophil count: a preliminary report.
[7] Gregory Kolt, Patria Hume. The Mechanisms of Massage and Effects on Performance, Muscle Recovery and Injury Prevention.
[8] Flavia Mancini, Thomas Nash, Gian Domenico Iannetti, Patrick Haggard. Pain relief by touch: A quantitative approach.
